Davranış Değişikliği

Günümüzde özellikle en sık görülen, en fazla ölüme yol açan hastalıkların nedenlerini biraz araştırdığımızda, olay dönüyor dolaşıyor davranışlarda düğümleniyor. Çok basit bir örnek vermek gerekirse sigara kullanma davranışı, bugün dünyadaki önlenebilir ölümler arasında en üst sıralarda yer alıyor. Bu hastalıkları önlemek için bizim davranış değişikliğine ihtiyacımız var. Yani sigara içen insanların sigarayı bırakmasına ya da çevresine sigara dumanı ile zarar veren insanların da bu davranışını değiştirip bu zararı vermemesine ihtiyacımız var. Buna çok basit olarak, davranış değişikliği diyoruz ama davranış değişikliği maalesef söylendiği kadar kolay, basit bir şey değil. Özellikle yetişkin insanın davranışlarını değiştirmek, bir yerden bir yere dönüştürmek son derece zor, kompleks, zahmetli bir iş. Çalakalem uygulamalarla, eğitimlerle, plansız yapılan şeylerle davranışları değiştirmek çok olası değil. Sigara kullanma davranışı üzerinde uzun bir birikime sahibiz ve hiç kolay olmadığını biliyoruz. Yani sigarayı bırakmak kolay bir şey olsa, zararını bilen herkes bugün sigarayı bırakırdı. Oysa son derece karmaşık bir yapılanma üzerinden oluşuyor. Davranış değiştirmek için, davranış değişikliğine yönelik müdahaleler için pek çok model, teori geliştirilmiş durumda. Bu iş, sadece sağlık çalışanlarının ya da halk sağlıkçılarının altından kalkabileceği bir iş değil, sosyal bilimciler, davranış bilimcileri işin içine giriyorlar. Bu alanda son elli altmış yıldır bir çok teori ve o teorilere dayanan modeller geliştirilmiş durumda. Çok temel olarak bahsedecek olursak, davranış değişimine yönelik teori ve modeller üç düzlemde ele alınıyor. Bir tanesi bireysel düzlem, birisi daha gruplar topluluklar düzeyinde bahsedebileceğimiz bir düzlem. Sonuncusu ise daha makro düzey, artık daha toplum düzeyi ya da yönetim düzeyi politikalar düzeyi diyebiliriz. Sigara örneğinden bunu somutlayacak olursak, bireysel düzeyde sigarayı bırakması için çaba gösterdiğimiz insanlara belirli modellerle yaklaşabiliriz, örneğin bunların en çok bilinenlerinden birisi sağlık inanç modelidir ve bir sürü bileşeni ve kendine ait özelliği vardır. Ama gruplar düzeyinde topluluklar düzeyinde de ele almamız lazım meseleyi, sadece bireysel olarak kişiyi ikna etmemiz, eğitim vermemiz yeterli olmuyor. Kişinin o davranışını sürüdürebilmesi ve etrafındakilerle olumlu bir etkileşim içinde olabilmesi için o grup dinamiklerini bilerek, sigaraya hangi ortamda başlıyorlar, hangi gruplar daha fazla içiyor, hangi değişkenler sigara içimini daha fazla etkiliyor, akran etkileşimleri nedir, sigaraya başlama yaşları hangi yaşlardır gibi konuları bilerek, o yaş gruplarındaki insanlara yönelik, gençlere yönelik çalışmalar yürütmek, yani gruplara yönelik modellerden teorilerden istifade etmek gerekiyor. Bu da tek başına yetmiyor, bunu da tamamlaması için biraz daha ölçeği büyütüyoruz. Daha toplum, nüfus düzeyinde, daha politikalar düzeyinde müdahalede bulunmamız gerekiyor. Türkiye, Dünya Sağlık Örgütü tarafından tütün kontrolü konusunda başarılı gösterilen ülkelerden biri. Çünkü yönetim konusunda da çok adım attı dumansız hava sahası uygulamaları ile tütün kontrolü konusunda yaptığı diğer uygulamalar ile gerçekten pasif içiciliği azaltarak çok önemli başarılara imza attı.